Yarovam, İsrail’in kuzeyindeki Omri Hanedanlığı’nın son kralıydı. M.Ö 852-841 yılları arasında hüküm sürdü.[1] Ahav’ın soyu ortadan kaldırıldığında imparatorluk kısa süre içinde sona erdi (2. Kr. 9:7).
Kutsal Kitap okuyucuları, hem Yahuda’da hem de İsrail’de yaklaşık aynı dönemde iki kralın hüküm sürmesi nedeniyle kafa karışıklığı yaşayabilir. Bu konuda Edwin Thiele’nin Yarovam’ı İsrail Kralı’na ve Yoram’ı Yahuda kralına atıfta bulunmak için kullandığı yöntemi izleyebiliriz.[2] Bunlar, aynı ismin farklı yazımlarıdır. Gerçekten de Kutsal Yazılar’da Yarovam, hem Yarovam (2. Kr. 3) hem de Yorm (2. Kr. 9) olarak bilinir. Yahuda Kralı Ahazya ile İsrail Kralı Ahazya’nın var olduğu gerçeği bu karmaşıklığı derinleştirebilir. Benzer isimler, iki krallık arasındaki yakın bağların bir göstergesi olabilir. Aslında Yoram’ın eşi, Ahav’ın kızı olduğundan (2. Kr. 8:18, 26) birliktelikleri evlilik aracılığıyla mühürlendi.
M.Ö 9. yüzyılın başlarında her krallıkta hüküm süren krallar vardır.[3]
Yahuda Krallığı (Güney Krallık)
Asa: M.Ö 911 – 868
Yehoşafat: M.Ö 872 – 848
Yoram: M.Ö 853 – 841
Ahiya: M.Ö 841
İsrail Krallığı (Kuzey Krallık)
Omri: M.Ö 885 – 874
Ahav: M.Ö 874 – 853
Ahiya: M.Ö 853 – 852
Yarovam: M.Ö 852 – 841
Yarovam’ın Mirası
İsrail Kralı Yarovam, kötü bir kraldı. ‘‘Yahuda Kralı Yehoşafat’ın krallığının on sekizinci yılında Ahav oğlu Yoram Samiriye’de İsrail Kralı oldu ve on iki yıl krallık yaptı. Yoram RAB’bin gözünde kötü olanı yaptıysa da annesiyle babası kadar kötü değildi. Çünkü babasının yaptırdığı Baal’ı simgeleyen dikili taşı kaldırıp attı. Bununla birlikte Nevat oğlu Yarovam’ın İsrail’i sürüklediği günahlara o da katıldı ve bu günahlardan ayrılmadı’’ (2. Kr. 3:1-3).
Babası ve annesi gibi olmasa da, RAB’bin gözünde kötü olanı yaptı. Nevat oğlu Yoravam’ın İsrail’e işlettiği günaha sarıldı. Yarovam, yalnızca krallığı değil, aileden gelen kötülükleri de miras aldı. Baal’ın dikili taşını kaldırsa da, putperest inancı ortadan kaldırmadı.
Yarovam’ın Günleri
Yarovam’ın hükümdarlığı kısa olsa da, Kutsal Kitap’ta kendisiyle ilişkili önemli bilgiler yer alır. Yarovam’ın günleri 2. Krallar 1:17 – 9:24’ten başlar. Bu dönem Elişa’nın peygamberliğini, Moav’ın isyanını, Samiriye kuşatmasını, yedi yıllık kıtlığı ve Edom’un başkaldırışını kapsar. Yarovam’ın on iki yıl kargaşa ve zorluklarla geçti.
Başkent Samiriye
Yarovam, kardeşi ve babası gibi İsrail’in başkenti Samiriye’den hüküm sürüyordu. Stratejik olarak Şaron Ovası giden ve Yizreel Vadisi’nden kuzeye, Fenike’ye giden yolun yakınında bulunuyordu.[4] Savunma için yararlı olan dik bir tepenin üzerinde bulunuyordu. Samiriye büyük bir şehir olmasa da büyük duvarlarla çevriliydi.[5] İsrail krallarının sarayı, 1908-1910’da keşif gezileri sırasında bulundu ve sonraki kazılarda doğrulandı. 1. Dönem Omri’ye, 2. Dönem ise oğlu Ahav’a atfedilmiştir.[6] Norma Franklin ise, 2. Dönemin Ahav’dan ziyade Yehu’ya atfedilmesi gerektiğini öne sürdü.[7] Arkeolojik buluntular, Omri Hanedanlığı döneminde Samiriye’nin zenginliğine tanıklık ediyor.[8]
Tel Dan Yazıtı – Yoravam’ın Doğrulanması
Tel Dan yazıtı, Hazor’da keşfedilen ve MÖ 9. yüzyıla tarihlenen bir parçadır. Muhtemelen Aram kralı Hazael tarafından dikildi. Orada İsrail ve Yahuda krallarını öldürdüğünü iddia ediliyor. Şu ifadeler yer almaktadır: ‘‘Babam yere uzandı ve atalarının yanına gitti. İsrail kralı daha önce babamın topraklarına girdi. Hadad beni kral yaptı. Krallığım sürecinde binlerce atlı kullanan yetmiş kralı öldürdüm. Ahav oğlu Yarovam’ı ve Yarovam oğlu Ahiya’yı öldürdüm.’’[9]
Kenneth Kitchen, İsrail krallığında ismi ‘vam’ ile biten tek bir kral olduğunu ve bu kralın Yoravam olduğunu belirtir.[10] Bu doğru olsa da, Kutsal Kitap uzmanı Lawrence Mykytiuk, Kutsal Kitap’ı yorumlama sürecine ilişkin uyarıda bulundu.[11] Mykytiuk, tanımlama yapmak için üç aşamalı yöntem bilimini kullandı. Analizi;
1) Yazıtın özgün olduğunu gösteriyor;
2) Muhtemelen Aram Kralı Hazael tarafından olaylardan sonraki 50 yıl içinde yazılmıştır;
3) Öldürülen kralların adları ve hüküm sürdükleri söylenen krallıkların isimleriyle eşleşir.
Hazael, hem Kutsal Kitap metninde hem de Tel Dan yazıtında Yarovam ve Ahazya’nın öldürülmesiyle dolaylı olarak ilişkilidir. Böylece yazıtın iki krala bir atıfta bulunduğunu söyleyebiliriz.[12] Hazael’in hem Yarovam’ı hem de Ahazya’yı öldürmekle övünmesi, Kutsal Kitap kayıtlarına aykırıdır (2. Kr. 9). Hazael, tarihte bir başkasının başarıları için övgü alan ilk kral değildir. Todd Bolen, Tel Dan yazıtında ‘öldürmek’ olarak tercüme edilen kelimenin aynı zamanda ‘vurmak’ veya ‘yenmek’ olarak da tercüme edilebileceğini belirtti. Öte yandan Hazael’in kralın ölümünün sorumluluğunu üstlenmek için haklı gerekçeleri vardı.[13]
Mesha Yazıtı – Yarovam İçin Dolaylı Kanıt
Omri ve Ahav yönetimindeki İsrail, krallığını genişleterek Moav’a boyun eğdirdi. ‘‘Moav Kralı Meşa koyun yetiştirirdi. İsrail Kralı’na her yıl yüz bin kuzu, yüz bin de koç yünü sağlamak zorundaydı. Ama Ahav’ın ölümünden sonra, Moav Kralı İsrail Kralı’na karşı ayaklandı. O zaman Kral Yoram Samiriye’den ayrıldı ve bütün İsrailliler’i bir araya topladı’’ (2. Kr. 3:4-6).
1868’de Anglikan müjdeci Frederick Klein, Ürdün’ün antik Dibon bölgesinde Moav zafer anıtını keşfetti. Orijinal parçalarıyla alınan anıt, günümüzde bilim insanlarının araştırma konusu olmaktadır. Anıt, Kral Meşa’nın hükümdarlığının bir kaydını da içerir. Meşa yazıtı üzerine André Lemaire’in en son çevirisi şu şekildedir: ‘‘Ben Dibonlu Moav Kralı’nın oğlu Meşa. Babam Moav’a otuz yıl krallık yaptı, ardından ben hüküm sürdüm. Bu yüksek yeri Kemoş için yaptım. Çünkü beni tüm krallardan kurtardı ve düşmanlarımın gözünde yücelmemi sağladı. İsrail kralı Omri, Moav’a uzun süre baskı yaptı. Yerine geçen oğlu da ‘‘Moav’a baskı uygulayacağım’’ dedi. O günlerde şöyle ilan etti: ‘‘İsrail sonsuza dek yok edildi.’’ Omri, Omri, Madaba topraklarını mülk edindi ve oğulları kırk yıl orada yaşadı. Ancak Kemoş, benim zamanımda oraları eski haline çevirdi.’’[14]
Meşa Yazıtına göre Moav, Omri’nin boyunduruğuna girdi ve kırk yıl boyunca İsrail’e boyun eğdi. Omri, hükümdarlığına MÖ 885’te başladı, ancak hâkimiyetini güçlendirmek için birkaç yıl bekledi. Moav’ı MÖ 883’te ele geçirdiği varsayılırsa ve Moav boyunduruğu için 40 yıl çıkarılırsa, bu bizi Yarovam’ın hükümdarlığındaki MÖ 843 yılına götürür. Böylece yazıt, 2. Krallar 3’te belirttiği gibi, Meşa’nın isyanının sonunda başarılı olan kralın Yarovam olduğunu dolaylı olarak kanıtlar.
Dipnotlar
[1] Ewin R. Thiele, The Mysterious Numbers of the Hebrew Kings, (Grand Rapids: Zondervan Publishing House, 1983), 99.
[2] Ibid, 100.
[3] Ibid, 217.
[4] Amahai Mazar, Archaeology of the Land of the Bible (London: Yale University Press, 1990), 406.
[5] James D. Purvis, “Samaria,” In Anchor Bible Dictionary, ed. D.N. Freedman. (New York: Doubleday, 1992), 7732.
[6] Ibid, p. 7730.
[7] Norma Franklin, “Samaria: from the Bedrock to the Omride Palace,” Levant 36, 2004, pg. 201. Online: file:///C:/Users/Owner/Downloads/samariabedrockLevant.pdf (Accessed Feb. 3, 2023).
[8] Rupert Chapman, “Samaria, Capital of Israel.” BAR 43:5, (September/October 2017), 30.
[9] Avraham Biran and Joseph Naveh, “The Tel Dan Inscription: A New Fragment.” Israel Exploration Journal, Vol. 45, No. 1 (1995), 13. Online: https://www.jstor.org/stable/27926361 (Accessed Feb. 3, 2023).
[10] K. A. Kitchen, On The Reliability of the Old Testament. (Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing Co., 2006), 37.
[11] Lawrence Mykytiuk, “Don’t Pave the Way for Circular Reasoning! A Better Way to Identify the Two Deceased Hebrew Kings in the Tel Dan Stele.” In Epigraphy, Iconography, and the Bible. Edited by Meir Lubetski and Edith Lubetski. Hebrew Bible Monographs 98. (Sheffield: Sheffield Phoenix Press, 2021), 117.
[12] ibid, 128 – 131.
[13] 13 Todd Bolen, “The Aramean Oppression of Israel in the Reign of Jehu,” PhD diss., (Dallas Theological Seminary, 2013), 56. https://www.academia.edu/6097624/The_Aramean_Oppression_of_Israel_in_the_Reign_of_Jehu (Accessed Feb. 3, 2023).
[14] André Lemaire, “What Does the Mesha Stele Say?” Bible History Daily. November 18, 2022. https://www.biblicalarchaeology.org/daily/biblical-artifacts/inscriptions/what-does-the-mesha-stele-say/ (Accessed Feb. 3, 2023).
KAYNAKÇA: https://biblearchaeologyreport.com/2023/02/09/king-jehoram-an-archaeological-biography/
